فتح‌الله بی‌نیاز برای منتقدان و داستان‌نویسان کشور، نامی معتبر است. افراد شناخته‌شده بسیاری چون مهدی غبرایی، اسدالله امرایی، علیرضا سیف‌الدینی، علیرضا زرگر و اعظم کیان‌افراز، از دانش عمیق او در حوزه نقد ادبی؛ همچنین از فضیلت‌های برجسته اخلاقی و انسانی بی‌نیاز سخن گفته‌اند.
از نگاه من نیز بسیاری از نویسندگان بی‌عنوان کشور، آوازه خود را مدیون تدبیر و نگاه دقیق و صیقل‌یافته این منتقد ادبی کاربلد و اندیشمند هستند؛ اما در جایگاه یک همکار، نقدی بر فهرست کتاب‌های معرفی‌شده برای منتقد شدن از سوی ایشان وارد کرده‌ام که امیدوارم از سوی صاحب‌نظران دیگر نیز مورد عنایت و چه‌بسا نقد قرار گیرد.
فهرست صد کتابی را که در ادامه می‌آید، ۱۴ آبان ۱۳۹۲ در ایسنا دیدم.
این خبرگزاری نوشته بود:«فتح‌الله بی‌نیاز در گفت‌وگو با خبرنگار ادبیات و نشر دانشجویان ایران، صد کتاب را در حوزه نقد ادبی معرفی کرده و معتقد است، برای منتقد ادبی شدن دست‌کم باید نصف آن‌ها را خواند.»
نویسنده اضافه کرده بود:«بی‌نیاز با بیان اینکه بسیاری از منتقدان حتی ترمینولوژی این حوزه را نمی‌دانند گفته است: در گفت‌وگو با دیگر منتقدان به فهرستی از صد کتاب رسیده و معتقد است، برای منتقد شدن باید دست کم نصف آن‌ها را خواند.»
بعد هم، چنان‌که مرسوم است، این فهرست بی‌کم‌وکاست در بسیاری از سایت‌های دیگر بازنشر شده بود. تا اینکه من در جست‌وجوی‌های اخیر خود به سایت روزیاتو و نوشته‌ای با این تیتر برخوردم: «۱۲۰ کتاب خوب برای منتقدان ادبی خوب»
وقتی روی خبر کلیک کردم، دیدم علی زمانی در سال ۱۳۹۷، بیست کتاب دیگر به این عنوان اضافه کرده و باز هم نظری درباره این فهرست نوشته‌نشده است؛ بنابراین تصمیم گرفتم با طرح نقد و پرسش‌هایی، ابهامات ذهنی خود را درباره این فهرست مطرح کنم.
الف. فتح‌الله بی‌نیاز از منابع مرجع خارجی نقد استفاده نکرده است
من بارها این فهرست را مطالعه کرده‌ام و از آنجا که با فضای نقد و بخشی از این آثار آشنا هستم، می‌توانم بگویم کتاب‌های شایسته‌ای برای پرورش تفکر نقادانه معرفی‌شده است؛ اما اشکال کار اینجاست که جای بسیاری از منابع مرجع خوب دیگر در این فهرست خالی است؛ برای مثال کتاب تحلیل نقد، اثر نور تروپ فرای در این فهرست (آن را من در این فهرست اضافه کرده‌ام) وجود ندارد؛ درحالی‌که در زمره معتبرترین آثار در حوزه نقد ادبی است. از آثار دیوید دیچز، پیتر وستلند، بند تو کروچه، شوقی ضیف و بسیاری دیگر از منتقدان شایسته جهانی هم در این فهرست خبری نیست.
ب. آیا نقد فقط مختص داستان و رمان است؟
آنچه این فهرست به ما می‌گوید، تکیه مرحوم بی‌نیاز بر شناخت روش‌های نقد داستان، رمان، تاریخ نقد و نظریه‌های ادبی بوده است. در این میان، تکلیف آثار منظوم و آثار منثور غیرداستانی مشخص نیست و ما نمی‌دانیم آن‌ها با چه متر و معیاری باید نقد شوند؟!
ج. منابع معرفی‌شده مناسب چه کسانی و با چه سطحی است؟
بی‌نیاز در حاشیه معرفی منابع نقد، از عدم آشنایی اغلب منتقدان با ترمینولوژی نقد سخن گفته است و در این فهرست، ترمینولوژی نقد را بنا بر نگاه و تجربه خود پیشنهاد کرده است. اکنون پرسش اصلی اینجاست؟ این فهرست دقیقاً مناسب چه کسانی و با چه سطح دانشی است؟
آنچه من در دوره تحصیل در دانشگاه تجربه کرده‌ام این بوده است که آشنایی با نقد ادبی و تدریس آن، در نیم سال ششم یا هفتم دوره کارشناسی رشته زبان و ادبیات فارسی آغاز می‌شود؛ جایی که دانشجوی ادبیات پیش از آن با نظم و نثر کهن و معاصر، تاریخ ادبیات، سبک‌شناسی، انواع ادبی و…؛ آشنا شده است؛ اما این فهرست فقط در عنوانی کلی می‌گوید: «این کتاب‌ها از شما منتقد می‌سازد!» اما نمی‌گوید این «شما» پیش از آغاز به مطالعه این کتاب‌ها، چه پیشینه و پیش‌نیاز مطالعاتی دیگری باید داشته باشد.
ما فرض را بر این می‌گذاریم که ترمینولوژی نقد از نگاه ایشان صحیح است. آیا بهتر نبود «عنوان فهرست»، محدودتر و تخصصی‌تر نوشته می‌شد و برای مثال صرفاً کارشناسان ارشد زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگران فعال حوزه نقد یا زبان شناسان خبره و سرد و گرم چشیده را در بر می‌گرفت؟!
این فهرست نه‌تنها به کار دانشجوی خوش‌ذوق و کم‌سن‌وسال ادبیات و منتقدان جوان و جویای نام نمی‌آید؛ بلکه از نگاه من آن‌ها را می‌ترساند!
د. جای منتقدان و نظریه‌پردازان بزرگ ایرانی در این فهرست خالی است.
من با وجود سال‌ها مطالعه در این حوزه و ورق‌ورق شدن کتاب‌هایی چون «مبانی نقد ادبی» در مقام ارزشمندترین اثر در حوزه نظریه‌های انتقادی، هنوز برای فهم برخی نقاط مبهم این اثر با استادان خود مشورت می‌کنم. آن‌وقت چگونه ممکن است جوان ما بدون پیش‌زمینه و مطالعه آثار منتقدان و نظریه‌پردازان بزرگ ایرانی؛ نظیر آثار دکتر فاطمه سیاح، دکتر زرین‌کوب، دکتر مندور و دکتر فرشید ورد و…؛ از این حجم سنگین از کتاب‌های تخصصی نقد، چیزی دستگیرش شود؟!
به نظرم این فهرست در عین معرفی کتاب‌های ارزشمند در حوزه نقد، بیشتر به کار نزدیک نشدن نسل جوان علاقه‌مند به نقد و زهرچشم گرفتن از منتقدان دست‌به‌قلم می‌آید تا تبدیل کردن آن‌ها به منتقدان شایسته!
و نکته آخر اینکه؛ آیا استاد بی‌نیاز منظورشان از این فهرست، تدوین برنامه جامع درسی برای مطالعه روشمند نقد ادبی بوده است؛ به این معنا که برای مثال در پژوهشکده‌های علوم انسانی یا گروه زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه‌ها، رشته جدا و تخصصی نقد ادبی دایر و این تقسیم‌بندی در ترم‌های مشخصی که نوشته‌اند، تدریس شود یا اینکه صرفاً یک «نقشه راه» برای منتقدان آشنا با این مفاهیم است که به چهارچوب ذهنی مشخص و منظم‌تری در این زمینه دست یابند؟
چیزی که هست این فهرست، تمام نیازهای علاقه‌مندان به حوزه نقد را برطرف نمی‌کند و در بهترین حالت، تنها به کار سه گروهی می‌آید که پیش از این در این مقاله نام برده‌ام.
ای کاش استاد بود، من به محضرشان می‌رسیدم و پاسخ پرسش‌ها و ابهامات ذهنی خود را از ایشان می‌گرفتم. روح بلندشان شاد.
لطفاً حین مطالعه این فهرست، موارد گفته‌شده را در نظر داشته باشید و حتماً مقاله بلند نقد ادبی، ضرورت و انواع آن را هم در همین سایت بخوانید. این شما و این فهرست صد کتاب از منتقد فقید کشورمان.
بخش نخست (مرحله اول آموزش)
الف. در زمینه فرهنگ‌ها و واژه‌نامه‌ها (مرحله اول= مقدماتی)
۱- فرهنگ اصطلاحات ادبی – سیما داد – نشر مروارید
۲- واژه‌نامه هنر داستان‌نویسی – جمال میرصادقی و میمنت میرصادقی – کتاب مهناز
ب. در زمینه داستان‌نویسی و نقد (مرحله اول = مقدماتی)
۱- شناخت هنر رمان – کاترین لور – ترجمه محمدرضا قلیچ‌خانی- نشر روزنه
۲- تأملی دیگر در باب داستان – لارنس پرین – ترجمه محسن سلیمانی – نشر حوزه هنری
۳- جنبه‌های رمان – مورگان فورستر – ابراهیم یونسی – انتشارات امیرکبیر
۴- روش مطالعه ادبیات و نقدنویسی – جان پک، مارتین کویل و… – ترجمه سرورالسادات جواهریان – نشر چشمه
بخش دوم (مرحله نزدیکی به حوزه نقد و نظریه ادبی)
الف. در زمینه تاریخ ادبیات داستانی (مرحله اول)
۱- سیری در ادبیات غرب – جی. بی. پریستلی – ترجمه ابراهیم یونسی – انتشارات امیرکبیر
۲- تاریخ ادبیات روسیه – میرسکی – ترجمه ابراهیم یونسی – انتشارات امیرکبیر
۳- تاریخ ادبیات آمریکا – ویلیس ویگر – ترجمه حسن جوادی – انتشارات امیرکبیر
۴- تاریخ و مسائل زیباشناسی – فیلپ هلی، مونرو بردسلی – ترجمه محسن فاطمی – نشر حوزه هنری
۵- تاریخچه نقد ادبی – ورنون هال – ترجمه احمد همتی – نشر روزنه
ب. در حوزه نقد و نظریه ادبی (مرحله دوم)
۱- عناصر داستان – رابرت اسکولز – ترجمه فرزانه طاهری – نشر مرکز
۲- داستان کوتاه – یان رید – ترجمه فرزانه طاهری – نشر مرکز
۳- پیش‌درآمدی بر شناخت رمان – جرمی هاثورن – ترجمه شاپور بهیان – انتشارات نقش خورشید
۴- نظریه ادبی – جاناتان کالر – ترجمه فرزانه طاهری – نشر مرکز
۵- در باب طنز – سیمون کریچلی – سهیل سمی – نشر ققنوس
۶- تحلیل انواع داستان – ژان میشل آدام و فرانسواز رواز – ترجمه حسین‌زاده و شهپرراد – نشر قطره
۷ – ادبیات؛ قصری در تار و پود تنهایی – جلد اول – فتح‌الله بی‌نیاز – نشر قصیده‌سرا
بخش سوم (مرحله تعمق در حوزه نقد و نظریه ادبی)
الف. در زمینه فرهنگ‌ها و واژه‌نامه (مرحله دوم)
۱- فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی – بهرام مقدادی – نشر فکر روز
۲- فرهنگ ادبیات و نقد – جی. ای. کادن – ترجمه کاظم فیروزمند – نشر شادگان
۳- پیرنگ – الیزابت دیپل – ترجمه مسعود جعفری – نشر مرکز
۴- ژانر- هدر دوبرو – ترجمه فرزانه طاهری – نشر مرکز
ب. در حوزه نقد و نظریه ادبی (مرحله سوم)
۱- عمل نقد – کاترین بلزی – ترجمه عباس مخبر – نشر قصه
۲- راهنمای رویکردهای نقد ادبی – ترجمه فرزانه طاهری – نشر نیلوفر
۳- تحلیل نقد- نور تروپ فرای- ترجمه صالح حسینی- نشر نیلوفر
۴- روایت داستانی – شولومیث ریمون کنان – ترجمه ابوالفضل حری – نشر نیلوفر
۵- نامه‌هایی به یک نویسنده جوان- ماریو بارگاس یوسا- ترجمه مجید مهتدی حقیقی- نشر شیرین
۶- واقعیت نویسنده – ماریو بارگاس یوسا – ترجمه مهدی غبرایی – نشر مرکز
۷- گروتسک در ادبیات – فیلیپ تامسون – ترجمه غلامرضا امامی – نشر نوید (شیراز)
۸- نقد ادبی- ترجمه احمد گلشیری – نشر نگاه
۹ – درآمدی بر داستان‌نویسی و روایت‌شناسی – فتح‌الله بی‌نیاز – نشر افراز
ج. در حوزه نقد و نظریه ادبی (مرحله چهارم)
۱- جهان مدرن و ده نویسنده بزرگ – مالکوم برادبری – نشر چشمه
۲- درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات – رابرت اسکولز – ترجمه فرزانه طاهری – نشر مرکز
۳- راهنمای نگارش گفت‌وگو – ویلیام نوبل – ترجمه عباس اکبری – نشر سروش
۴- خلق شخصیت‌های ماندگار – لیندا سینگر – ترجمه عباس اکبری – نشر سروش
۵- شیوه تحلیل رمان – جان پِک – ترجمه احمد صدارتی – نشر مرکز
۶- قصه مکان – علیرضا سیف‌الدینی – نشر افراز
د. در زمینه فرهنگ‌ها و واژه‌نامه (مرحله سوم)
۱- دانشنامه نظریه‌های ادبی معاصر – ایرنا ریما مکاریک – محمد نبوی و مهران مهاجر – نشر آگه
ه. در زمینه تاریخ نظریه و نقد ادبی (مرحله سوم)
۱- نقد ادبی در قرن بیستم – ژان ایو تأدیه – ترجمه مهشید نونهالی – نشر نیلوفر
۲- تاریخ نقد ادبی- رنه‌ولک – ترجمه سعید ارباب شیرانی – نشر نیلوفر (۶ جلد)
و. در حوزه نقد و نظریه ادبی (مرحله پنجم)
۱-بوطیقای ساختارگرا- تزوتان تئودورف – ترجمه محمد نبوی – نشر آگه
۲-زبان‌شناسی و نقد ادبی – راجر فالر، رومن یاکوبسون، دیوید لاج، پیتر بری – ترجمه مریم خوزان و حسین پاینده
۳-نظریه رمان و ویژگی‌های رمان فارسی – محمدرفیع محمودیان – نشر هرمس
۴-درآمدی بر پژوهش نظریه ادبی – راجر وبستر – مجتبی ویسی – نشر سپیده سحر
۵-روایت داستان – محمود فلکی – نشر بازتاب‌نگار
۶- زندگی در دنیای متن – پل ریکور – ترجمه بابک احمدی – نشر مرکز
۷-راهی به رمان نو – جواد اسحاقیان – نشر گل‌آذین
۸- هنر داستان‌نویسی – دیوید لاج – ترجمه رضا رضایی – نشر نی
۹- تمثیل – جان مک‌کوئین – ترجمه حسن افشار – نشر مرکز
۱۰-تخیل- آر. آل. برت – ترجمه مسعود جعفری – نشر مرکز
۱۱-آیرونی– آداگلاس کالین موکه – ترجمه حسن افشار – نشر مرکز
۱۲-پوچی– آرنولد هینجلیف – ترجمه حسن افشار – نشر مرکز
۱۳- گوتیک– فرد باتینگ- ترجمه علی رضا پپلاسید – نشر افراز
۱۴- تراژدی–آدریان پول – ترجمه پدرام لعل بخش – نشر افراز
۱۵-روایت‌ها و راوی‌ها– گریگوری کوری – ترجمه محمد شهبا- نشر مینوی خرد
ح.در حوزه نقد و نظریه ادبی (مرحله ششم)
۱- نشانه‌شناسی- پی‌یر گیرو – ترجمه محمد نبوی – نشر آگه
۲- نگاهی تازه به معنی‌شناسی- فرانک. ر. پالمر – ترجمه کورش صفوی – نشر مرکز
۳- هرمنوتیک فلسفی و نظریه گادامر – جوئل واینسهایمر – ترجمه مسعود علیا – نشر ققنوس
۴- نظریه‌های روایت – والاس مارتین – ترجمه محمد شهبا – نشر هرمس
۵- نظریه ادبی – یوهانس ویلهم برتنز – ترجمه فرزان سجودی – نشر آهنگ دیگر
۶- راهنمای نظریه ادبی – رامان سلدون و پیتر ویدوسون – ترجمه عباس مخبر – نشر طرح نو
۷- مدرنیسم و پسامدرنیسم در ادبیات – انتخاب و ترجمه حسین پاینده – نشر روزنگار
۸- جهان رمان – رولان بورنوف و رئال اوئله – ترجمه نازیلا خلخالی – نشر مرکز
۹- قصه روان‌شناسی نو – لئون ایدل – ترجمه ناهید سرمد – نشر شباویز
۱۰- ادبیات پسامدرن – انتخاب و ترجمه پیام یزدانجو – نشر مرکز
۱۱- بینامتنیت – گراهام آلن – ترجمه پیام یزدانجو – نشر مرکز
۱۲- نقد و حقیقت – رولان بارت – شیرین‌دخت دقیقیان – نشر مرکز
۱۳- زبان‌شناسی و رمان – راجر فالر – ترجمه محمد غفاری – نشر نی
ط.در حوزه نقد و نظریه ادبی (مرحله هفتم) دوره تکمیلی
۱- در جهان رمان مدرنیستی – فتح‌الله بی‌نیاز – نشر افراز
۲- مدرنیسم – انتخاب و ترجمه حسنعلی نوذری – نشر نقش جهان
۳- پست‌مدرنیسم – انتخاب و ترجمه حسنعلی نوذری – نشر نقش جهان
۴- تبارشناسی پست‌مدرنیسم – انتخاب و ترجمه علی‌اصغر قره‌باغی – دفتر پژوهش‌های فرهنگی
۵- واژگان و اصطلاحات فرهنگی – انتخاب و ترجمه علی‌اصغر قره‌باغی – پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی
۶- پست‌مدرنیسم – انتخاب و ترجمه گروه مترجمان (زیر نظر عبدالکریم رشیدیان) نشر نی
۷- تخیل مکالمه‌ای – میخائیل باختین – ترجمه رؤیا پورآذر – نشر نی
۸- راویت و تاریخ – جمع‌آوری جفری رابرتز – ترجمه جلال فرزانه دهکردی – نشر داشنگاه امام صادق
۹- پنجاه متفکر معاصر – جان لچت – ترجمه محسن حکیمی – نشر خجسته
نقد روی آثار مشخص
۱-کاترین. پ. هارتنت – نقدی بر «مویه کن سرزمین محبوب من» نوشته آلن پیتون
۲-والتر جیمز میلر و یانی. ای. نلسون – نقدی بر «سلاخ خانه شماره پنج» نوشته کورت ونه‌گات
۳-لسلی شپرد – نقدی بر «یادداشت‌های زیرزمینی» نوشته داستایفسکی
۴-جان. ف. مک کیتی – نقدی بر «پیرامون اسارت بشری» نوشته ویلیام سامرست موآم
۵- استانلی کوپرمن – نقدی بر «مروارید، موش‌ها و آدم‌ها، خوشه‌های خشم، شرق بهشت» نوشته جان استاین‌بک
۶-هنری‌ای. هو. برت – نقدی بر «داستان دو شهر» نوشته چالز دیکنز
۵-کارولین رابرتس ولچ – نقدی بر «ژرمینال» نوشته امیل زولا
۶-بانی‌ای. نلسون – نقدی بر «زوربای یونانی» نوشته نیکوس کازانتزاکیس
۷-جری گلن – نقدی بر «شش داستان» نوشته هرمان هسه
۸-ای. آل. گیلبرت – نقدی بر «بازار خودفروشی» نوشته ویلیام تکری
۹-ای. آل. گیلبرت – نقدی بر «کیم و کتاب‌های جنگل» نوشته رودیارد کیپلینگ
۱۰-چارلز لیویت – نقدی بر «آخرین بازمانده موهیکان‌ها» نوشته جیمز فینمور کوپر
۱۱-چارلز لیویت – نقدی بر «شاهزاده و گدا» نوشته مارک تواین
۱۲-چارلز لیویت و امیلی لیویت – نقدی بر «بازگشت بومی» نوشته ت. هاردی
۱۳-لسلی. ا. شپارد – نقدی بر «اوژنی گرانده» نوشته بالزاک
۱۴-لسلی. ا. شپارد – نقدی بر «باباگوریو» نوشته بالزاک
۱۵-جری گلن – نقدی بر «سیدارتا» نوشته هرمان هسه
۱۶-دونالد رودن – نقدی بر «خاک خوب» نوشته پرل. س. باک
۱۷- ا.س. فریدریش میر – نقدی بر «نرگس و زرین‌دهن» نوشته هرمان هسه
۱۸- دیوید. ا. گودینگ – نقدی بر «ابله» نوشته داستایفسکی
۱۹- جان ویتون – نقدی بر «دمیان» نوشته هرمان هسه
۲۰- الیزابت. سی. فیلیپس – نقدی بر «فرزند بومی» نوشته ریچارد رایت
۲۱- جان پک – نقدی بر نُه کتاب نوشته نویسندگان مختلف جهان
۲۲- منتقدین مختلف – نقدی بر آثار مختلف جهان – ترجمه احمد گلشیری (چهار جلد)
۲۳-درباره آلبر کامو – ریچارد کمبر – ترجمه کیهان بهمنی
