انواع شعر از نظر درون‌مایه. از نگاه من عنوان جالب و در عین حال محدودکننده‌ای است! بنابراین پیش از نوشتن این مقاله لازم می‌دانم توجه شما را به یک نکته مهم جلب کنم. اینکه حواسمان باشد شعر می‌تواند هر محتوایی را بدون هیچ‌گونه محدودیتی در ظرف ظاهری خود جای دهد. به‌این‌ترتیب زمانی که بحث از انواع شعر به لحاظ درون‌مایه پیش می‌آید، نه بترسید و نه ذهن خود را صرفاً بر توضیح گونه‌هایی از محتوا که در ادامه می‌آید متمرکز کنید.( لطفاً مقاله انواع شعر از نظر قالب را هم مطالعه کنید.)
اگر ضمن گرامیداشت عناصر ظاهری و فنی، بپذیریم شعر حاصل تجربه عاطفی وسیع و به‌تبع آن آفرینشی هنری و جذاب است، آیا می‌توان آن را صرفاً در ردیف‌های منظم حماسی، غنایی، روایی و..؛ جای داد؟!
اگر شعری تلفیقی از عشق و شور و حماسه و اعتراض و انتقاد و مدح و ستایش و روایت و توصیف بود چه؟!
آن‌وقت آن شعر را در کدام ردیف محتوایی می‌چینیم و اگر ناگزیر باشیم یکی از درون‌مایه‌های حاضر در شعر را برای کلیت اثر برگزینیم، چگونه به گزینش صحیح دست می‌زنیم؟! من دلم می‌خواهد شما دانشجوی ادبیات یا شاعر علاقه‌مند به یادگیری، پرسش‌گر نیز باشید و با ذهنی انتقادی و باز به مقوله شعر نگاه کنید.
با وجود این، قبل از پیمودن راه‌های جدید و خلق محتوای نو و اثرگذار در این زمینه، بد نیست بدانیم در طول تاریخ پیدایش رسمی شعر در ایران، این ساختار هنری شگفت‌انگیز چه میزان از انواع شعر از نظر درون‌مایه را در خود پذیرفته و شکل داده است.
انواع شعر از نظر درون‌مایه
الف.درون‌مایه حماسی
ویکی‌پدیا شعر حماسی را این‌گونه تعریف کرده است:
شعر حماسی شعری است که به توصیف اعمال پهلوانی، افتخارات و بزرگی‌های قومی یا فردی می‌پردازد.
محققان منظومه‌های حماسی را به دو نوع تقسیم کرده‌اند: منظومه‌های حماسی طبیعی و ملی – که خود به دو گونه حماسه‌های اساطیری و پهلوانی مانند قسمت عمده‌ای از شاهنامه و منظومه‌های حماسی تاریخی مانند اسکندرنامه تقسیم می‌شوند- و منظومه‌های حماسی مصنوع نظیر هانرید اثر ولتر.
یَل‌نامه و پهلوان‌نامه واژه‌هایی پارسی‌تبار و برابرهای پارسی سره واژه عربی حماسه هستند. یل به معنای پهلوان است.
د. درون‌مایه تعلیمی
ادب تعلیمی به آن دسته از آثار ادبی گفته می‌شود که محتوای آن‌ها آموزه‌های اخلاقی، اجتماعی یا علمی است و با هدف تعلیم و تربیت آفریده می‌شوند. تعلیم و تربیت همواره یکی از نخستین دغدغه‌های بشر بوده است و رسالت پیامبران و نقش آن‌ها در زندگی انسان‌ها نیز، برای رسیدن به این هدف بوده است.
با پیدایش و تکامل ادبیات و تقسیم آن به انواع مختلف، بسیاری از ادیبان تصمیم گرفتند تا با درآمیختن ادب و آموزه‌های پرورشی راه را برای رسیدن به این امر هموار کنند و به‌این‌ترتیب ادب تعلیمی شکل گرفت؛ بنابراین منظور از محتوای تعلیمی در شعر این است که شاعر مفاهیمی چون بهبود اخلاق، پرورش قوای روحی و نیک‌بختی انسان را برای تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطب در قالب شعر می‌ریزد و عرضه می‌کند.
شعر تعلیمی معمولاً از عشق والا، حکمت، دانش، عقل، اخلاق و فضیلت‌های انسانی سخن می‌گوید. عرضه این مفاهیم معمولاً به‌صورت تخیلی یا ادبی است. از ادبیات و شعر تعلیمی بیشتر در کتاب‌های ادبیات کودک و نوجوان بهره گرفته می‌شود. بوستان سعدی و مثنوی معنوی مولانا جلال‌الدین بلخی، از شاهکارهای عرضه محتوای تعلیمی در قالب شعر هستند.
ه. درون‌مایه سیاسی، اجتماعی و انتقادی
به پرسش ابتدای مقاله برمی‌گردم؛ اگر شعری واجد چند درون‌مایه موازی با یکدیگر باشد و ما ناگزیر باشیم یکی از درون‌مایه‌های حاضر در شعر را برای کلیت اثر برگزینیم، چگونه به‌گزینش صحیح دست می‌زنیم؟!
پاسخ واضح است: ملاک انتخاب ما درون‌مایه شاخصی است که بر متن مسلط است؛ برای مثال منظومه خسرو و شیرین نظامی یک منظومه عاشقانه است؛ اما ازآنجاکه نوع مسلط روایت او روایت داستانی است، ادیبان آن را در ردیف ادب روایی و داستانی طبقه‌بندی می‌کنند.
تکرار می‌کنم: در بند آن مباش که مضمون نمانده است یا محتوا صرفاً به مواردی که در بالا گفته شد، محدود نمی‌شود.
محتوای شعر فارسی تا به اینجای کار بسیار متنوع بوده است. از فلسفه، مدح، ذم، سوگ، مرثیه و مناظره گرفته تا بسیاری دیگر از انواع محتوا در شعر. شما در جایگاه یک شاعر، چه محتوای جدید و تأثیرگذاری می‌توانید درون این ظرف پرشکوه و فاخر بریزید؟ راه آن تنها خلاقیت و نگاه تازه به بی‌نهایت اتفاق و ماجرایی است که هرلحظه درون و بیرون ما رخ می‌دهد.
